Samookaleczenia u dzieci i młodzieży — funkcje, przyczyny i wskazówki dla rodziców

Samookaleczenia, czyli umyślne uszkadzanie własnego ciała bez intencji odebrania sobie życia, są coraz częściej zgłaszanym problemem wśród dzieci i nastolatków. Szacuje się, że w Europie objawy te występują u około 17–19% młodzieży, a pierwsze epizody pojawiają się najczęściej między 12. a 15. rokiem życia. Dla rodziców informacja o tym, że ich dziecko się rani, bywa wstrząsająca, budzi lęk, poczucie winy i bezradność. Tymczasem to właśnie spokojna, świadoma reakcja dorosłych może realnie pomóc młodej osobie przerwać ten cykl i znaleźć zdrowsze sposoby radzenia sobie z emocjami.

W tym artykule wyjaśniam, dlaczego dzieci i młodzież się samookaleczają, jakie funkcje pełnią te zachowania oraz co rodzic może zrobić — krok po kroku — aby wesprzeć swoje dziecko i zadbać o bezpieczeństwo.

Dlaczego dzieci i młodzież się samookaleczają?

Samookaleczanie nie jest „szukaniem uwagi”, „modą” ani przejawem manipulacji. To przede wszystkim strategia radzenia sobie z silnymi emocjami, które młoda osoba uważa za nie do wytrzymania lub niemożliwe do wyrażenia w inny sposób.

Najczęstsze przyczyny i czynniki ryzyka obejmują:

1. Regulacja emocji

Samookaleczenie może chwilowo obniżać napięcie, przynosić ulgę, odwracać uwagę od intensywnego lęku, wstydu, złości czy poczucia pustki. U niektórych nastolatków ból fizyczny wydaje się „łatwiejszy” niż emocjonalny.

2. Ukojenie i poczucie kontroli

W sytuacjach chaosu, stresu szkolnego, konfliktów rodzinnych lub napiętych relacji rówieśniczych, samookaleczenie może dawać chwilowe poczucie kontroli nad czymś „konkretnym”.

3. Autoagresja jako kara

Dzieci i nastolatki, które zmagają się z niską samooceną, perfekcjonizmem, krytycznym wewnętrznym dialogiem albo poczuciem winy, mogą traktować samookaleczenie jako formę „ukarania siebie”.

4. Trudności w komunikacji

Niektóre młode osoby nie potrafią mówić o swoim cierpieniu lub boją się, że nikt ich nie zrozumie. Samookaleczenie staje się wtedy sposobem na niewerbalne zakomunikowanie: „Nie radzę sobie”.

5. Zaburzenia psychiczne i neuroatypowość

Samookaleczenie częściej występuje u osób z depresją, zaburzeniami lękowymi, borderline, ADHD, w spektrum autyzmu, a także u tych, które doświadczyły traumy lub przewlekłego stresu.

Jaką funkcję pełni samookaleczanie?

Dla wielu młodych ludzi samookaleczenie pełni określoną funkcję i to właśnie zrozumienie tej funkcji jest kluczowe w leczeniu.

Najczęstsze funkcje samookaleczeń:

• Regulacja emocji — obniżenie napięcia, uwolnienie stresu, zresetowanie się.

• Przerwanie odrętwienia — poczucie „czegokolwiek”, gdy emocje są zamrożone.

• Autopunishment — ukaranie siebie za błędy, myśli, zachowania.

• Eksternalizacja bólu — przeniesienie cierpienia psychicznego na fizyczne.

• Wyrażenie niewyrażalnego — komunikat o potrzebie pomocy.

• Poczucie kontroli — wpływ na własne ciało, kiedy reszta życia wydaje się chaotyczna.

Zrozumienie, jaką funkcję pełni rana, pomaga znaleźć zdrowszą, bezpieczniejszą strategię, która tę funkcję zastąpi.

Co rodzic może zrobić? Konkretna instrukcja

1. Zachowaj spokój

To trudne, ale kluczowe. Panika, złość czy rozpacz mogą sprawić, że dziecko jeszcze bardziej się zamknie. Oddychaj, usiądź obok, bądź obecna/-y.

Możesz powiedzieć:

• „Dziękuję, że mi powiedziałaś/-eś. Jestem tu, żeby ci pomóc.”

• „Widzę, że musiało być ci bardzo trudno.”

• „Razem znajdziemy pomoc.”

2. Nie oceniaj i nie obwiniaj

Komentarze typu „Jak mogłaś to sobie zrobić?”, „Co z tobą jest nie tak?” ranią podwójnie i zwiększają ryzyko dalszych samookaleczeń.

3. Zadbaj o bezpieczeństwo

Jeśli rany wymagają opieki medycznej — udajcie się do lekarza.W przypadku głębokich nacięć czy ryzyka zakażenia pomoc lekarska jest konieczna.

Jeśli istnieje podejrzenie myśli samobójczych — należy pilnie skontaktować się z psychiatrą lub ośrodkiem interwencji kryzysowej.

4. Rozpocznij dialog

Zamiast pytać: „Dlaczego to zrobiłaś?”, użyj łagodniejszych, otwartych pytań:

• „Co działo się wtedy w twoim świecie?”

• „Co poczułaś tuż przed?”

• „Czy coś cię wtedy przytłoczyło?”

• „Co daje ci ta ulga? Co sprawia, że ona działa?”

To pomaga zrozumieć funkcję autouszkodzeń.

5. Usuń dostęp do narzędzi, ale nie kontroluj obsesyjnie

Chodzi o bezpieczeństwo, nie o zamianę domu w więzienie.Możesz powiedzieć:

„Aby było ci trochę łatwiej, zabezpieczę rzeczy, które mogą być niebezpieczne. Wiem, że to ci nie zabierze wolności — chcę tylko, żebyś była/-eś bezpieczna/-y.”

6. Oferuj alternatywy regulacji emocji

Pomocne mogą być:

• techniki DBT: kostki lodu, trzymanie zimnej dłoni, szybki ruch, ucisk sensoryczny,

• journaling,

• rysowanie na skórze pisakiem zamiast cięcia,

• kontakt fizyczny z czymś intensywnym (guma antystresowa, piłka, koc obciążeniowy).

To nie „zamienniki samookaleczenia”, ale pomost w kierunku zdrowych strategii.

7. Zadbaj o regulację emocjonalną w codzienności

Nastolatek, który się rani, bardzo często funkcjonuje na granicy możliwości emocjonalnych. Pomaga:

• przewidywalny rytm dnia,

• wspólne posiłki,

• ograniczenie konfliktów w domu,

• obecność i rozmowa bez presji,

• aktywność fizyczna.

8. Skontaktuj się z psychoterapeutą

Samookaleczenia zawsze wymagają wsparcia specjalisty.

Terapia — szczególnie CBT, DBT lub terapia schematu — pomaga:

• zrozumieć funkcję samookaleczeń,

• uczyć regulacji emocji,

• wzmacniać poczucie własnej wartości,

• zmieniać krytyczny dialog wewnętrzny,

• rozwijać zdrowe strategie radzenia sobie.

Dla wielu nastolatków to pierwszy bezpieczny moment, by powiedzieć „co naprawdę się dzieje”.

Czego rodzic NIE powinien robić?

• Nie strasz („Jeśli jeszcze raz to zrobisz, pojadę z tobą do szpitala!”).

• Nie bagatelizuj („Każdy ma jakieś problemy, nic się nie stało”).

• Nie szukaj winnego — to nie jest pora na rozliczenia.

• Nie przeszukuj pokoju potajemnie (utrata zaufania pogorszy sytuację).

• Nie próbuj „zakazać” emocji — to właśnie one wymagają przestrzeni i wsparcia.

Podsumowanie: samookaleczenie to wołanie o pomoc, nie bunt

Samookaleczanie u dzieci i młodzieży to sygnał ogromnego cierpienia — ale też otwarte drzwi do rozmowy i wsparcia. Najważniejszym zasobem dziecka jest obecny, uważny, nierozpaczający rodzic, który potrafi towarzyszyć, słuchać i zorganizować profesjonalną pomoc.

Jeśli obserwujesz takie zachowania u swojego dziecka, nie jesteś z tym sama/sam.To trudny, ale możliwy do przejścia etap, a właściwe wsparcie potrafi całkowicie przerwać cykl autoagresji i odbudować poczucie bezpieczeństwa.

Jeśli potrzebujesz konsultacji lub wsparcia — zapraszam do kontaktu.